Wprowadzenie posiedzenia przygotowawczego, zwiększenie władzy dyskrecjonalnej sędziego, w tym możliwość uznania pozew za oczywiście bezzasadny czyli plan gruntownej zmiany kodeksu postępowania cywilnego
Długo oczekiwana nowelizacja ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw spowoduje diametralną zmianę tego postępowania. Projekt z dnia 27 listopada 2017 roku zakłada reformę praktycznie wszystkich kluczowych jego instytucji. Zmiany w głównej mierze polegać będą na wprowadzeniu fazy postępowania przygotowawczego, zwiększeniu władzy dyskrecjonalnej sędziego, ustanowieniu definicji nadużycia prawa procesowego oraz licznych sankcji w przypadku jego stwierdzenia, odejściu od priorytetowego znaczenia rozprawy a także innych zmian dotyczących organizacji pracy sądów, apelacji, zażaleń oraz postępowań odrębnych. Nowelizacja wprowadza kilka bardzo zaskakujących rozwiązań takich jak obowiązek odpowiedzi na pozew, wskazaniu – już na etapie posiedzenia przygotowawczego – terminu ogłoszenia wyroku oraz możliwości uznania pozwu za oczywiście bezzasadny.¹
W krótkim opracowaniu planowanej nowelizacji skupimy się na kluczowych jej założeniach:
- Wprowadzenie fazy postępowania przygotowawczego
- Możliwość nałożenia sankcji na uczestnika nadużywającego swoje uprawnienia procesowe
- Zmiany w postępowaniu dowodowym – próba zdyscyplinowania stron oraz ich pełnomocników poprzez obowiązek szczegółowego wskazania faktów, które mają wynikać z przeprowadzenia danego dowodu a także wprowadzenie instytucji świadka-eksperta
- Koncentracja postępowania międzyinstancyjnego w sądzie II instancji
Nieznana dotychczas faza postępowania przygotowawczego
Obszerne uzasadnienie planowanej zmiany zaczyna się od wyjaśnienia konieczności wprowadzenia fazy postępowania przygotowawczego. Projektodawca podkreśla rolę dobrej organizacji w celu uniknięcia niepotrzebnego przedłużania się postępowania. Celem wprowadzenia tej fazy ma być zakończenie postępowania bez konieczności przeprowadzania rozprawy. Jeżeli jednak potrzebne będzie jej przeprowadzenie to powinno się to odbyć na jednym posiedzeniu – ewentualnie na kilku, z zastrzeżeniem, że następują one po sobie w kolejnych dniach, bez wielomiesięcznych odstępów. W założeniu reformy sędzia ma zaznajomić się ze stanowiskiem obu stron jeszcze przed posiedzeniem przygotowawczym, czemu ma służyć wprowadzenie obowiązku odpowiedzi na pozew, w konsekwencji czego art. 207 k.p.c. ma został uchylony. Charakter postępowania nieprocesowego uzasadnia jednak wprowadzenie rozwiązania, według którego odpowiedź na pozew będzie obligatoryjna, tylko wtedy gdy tak zarządzi przewodniczący składu orzekającego (proj. art. 5112 § 1 k.p.c.). Skutkiem niewykonania obowiązku ciążącego na pozwanym będzie co do zasady wydanie wyroku zaocznego przez sąd.
Główną instytucją fazy postępowania przygotowawczego będzie obligatoryjne przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego. Nie będzie ono jednak wyznaczane w przypadku spraw, którym nadany będzie inny bieg postępowania np. skierowanie na posiedzenie niejawne w celu odrzucenia pozwu, nakaz zapłaty a nawet od razu skierowanie do rozpoznanie na rozprawę (art. 2054 § 3 k.p.c.). Posiedzenie przygotowawcze będzie miało charakter posiedzenia niejawnego oraz nieformalnego. W uzasadnieniu reformy projektodawca wskazuje, że pożądane byłoby, aby posiedzenie nie odbywało się na sali rozpraw a także, że ma ono być rozmową mającą charakter mediacyjny. Na posiedzeniu tym sędzia ma poznać stosunek stron a także przedstawić im swój wstępny pogląd w sprawie, w szczególności co do ewentualnych wyników postępowania, co ma skłonić strony do zawarcia racjonalnego kompromisu (proj. art. 2056 § 2 k.p.c.). Służyć mają temu także zachęty finansowe, związane z opłatami sądowymi. Jeżeli jednak kompromis nie zostanie osiągnięty wówczas sporządzony zostanie plan rozprawy, zawierający m.in. harmonogram zaplanowanych posiedzeń. Niewątpliwie spowoduje to zwiększenie transparentności działań sądu. Przy pomocy sędziego strony ustalą, czy i które fakty lub oceny prawne pozostają między nimi sporne, sporządzając w ten sposób swoisty protokół rozbieżności (proj. art. 2059 § 2 pkt 3 k.p.c.). Strony będą zobowiązane do przedstawienia wszystkich dowodów jak i twierdzeń już na etapie postępowania przygotowawczego, do chwili zatwierdzenia planu rozprawy, pod rygorem ich pominięcia w dalszym toku postępowania. Sąd z kolei będzie miał obowiązek zawrzeć w planie rozprawy rozstrzygnięcia co do wszystkich wniosków dowodowych. W tym zakresie plan ten zastępować będzie postanowienia dowodowe. Podsumowując, należy zauważyć, że samo wprowadzenie fazy postępowania przygotowawczego a także wszelkie rozwiązania jego dotyczące wyraźnie wskazują, że projektodawca wzorował się na uregulowaniach systemu anglosaskiego.
Próba eliminacji tzw. pieniactwa procesowego – wprowadzenie instytucji nadużycia uprawnień procesowych
Zakładana nowelizacja w sposób istotny zmienia także instytucję nadużyć uprawnień procesowych. Dotychczas kwestia ta uregulowana była bardzo połowicznie. Uczestnicy postępowania mieli wiele instrumentów, aby przedłużać lub w inny sposób utrudniać sprawne prowadzenie postępowań. Jedynie art. 3 k.p.c. regulował – w niewielkiej części – tę kwestię nakazując stronom postępować zgodnie z dobrymi obyczajami; norma ta jednak nie była normą sankcjonowaną. Projekt zakłada wprowadzenie definicji legalnej w art. 41 „Z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronie nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono (nadużycie prawa procesowego)”. Projekt w szczególności skupi się na problemach pozwów oczywiście bezzasadnych, wniosków o wyłączenie sędziego, wnoszeniu szeregu zażaleń w tym samym lub zbliżonym przedmiocie (tzw. łańcuch zażaleń), wnoszeniu licznych wniosków o sprostowanie, uzupełnienie i wykładnię wyroku a także wnoszeniem jako pozwu pism nie zawierających żądania rozpoznania sprawy sądowej. Do powyższych przypadków zastosowane zostaną sankcje szczególne, o charakterze proceduralnym. Do całej reszty przypadków, mieszczących się w pojęciu nadużycia prawa procesowego zastosowanie będzie miała sankcja o charakterze ogólnym, mającym wymiar finansowy.
Tę część nowelizacji należy ocenić jako szczególnie trafną. Uczestnicy – jeżeli tylko chcieli – mogli przedłużać postępowania nawet o kilka lat. Takie zachowania prowadziły do naruszenia zasady rzetelnego procesu, którego pozbawiona została druga strona. W znacznym stopniu utrudniało to także prace sądu. Często wnoszone były także pisma niemające żadnego związku z pozwem. Problem ten trafnie scharakteryzował wiceminister sprawiedliwości Łukasz Piebiak w wywiadzie dla Gazety Prawnej² „nie może być tak, że sąd ma w takich przypadkach związane ręce i musi z pełną powagą pochylać się nad pozwami opartymi na przekonaniu autora, że jest nękany promieniami z kosmosu lub rozpoznawać czterdzieste siódme zażalenie połączone z wnioskiem o wykładnię, sprostowanie i uzupełnienie postanowienia”. Impulsem do takich zmian był także fakt, że większość innych państw w Europie zawiera uregulowania dotyczące nadużycia prawa procesowego.
Zmiany w postępowaniu dowodowym – zdyscyplinowanie stron oraz świadek-ekspert
Zmiany dotyczą także postępowania dowodowego, choć już nie w takim stopniu jak w przypadku instytucji już umówionych. Jedną z planowanych reform jest zastąpienie terminologii „okoliczności faktycznych” na „fakty”. Z kolei projektowany art. 2351 k.p.c. będzie nakazywać stronom wyszczególnić fakty, na okoliczność których zgłaszane są wnioski dowodowe. Spowoduje to, że ustanie praktyka polegająca na zgłaszaniu wniosków „na okoliczność zasadności roszczenia”. Dużą zmianą w zakresie postępowania dowodowego jest uchylenie zakazu łączenia roli świadka oraz biegłego. Projektowany art. 2782 k.p.c. przewiduje, że „złożenie zeznań przez świadka nie stoi na przeszkodzie zasięgnięciu jego opinii jako biegłego, także co do faktów, o których zeznał (świadek-ekspert), nawet jeżeli uprzednio sporządził opinię na zlecenie podmiotu innego, niż sąd.”
Pozostałe przemiany postępowania
Uzasadnianie wyroków także ulegnie kilku zmianom. Najistotniejszą z nich jest to, że obowiązkiem osoby składającej wniosek o uzasadnienie będzie wskazanie czy ma ono dotyczyć całości wyroku czy jego części. Pomysł ten uzasadniany jest potrzebą odciążenia sądów od konieczności sporządzania obszernych uzasadnień. Nowelizacja dotknie także postępowanie apelacyjne, w szczególności poprzez koncentrację postępowania międzyinstancyjnego w sądzie odwoławczym. Jedną z planowanych zmian będzie zmiana dotychczasowego procedowania w przypadku wniesienia apelacji bezpośrednio do sądu II instancji. Dotychczas sąd taki zobowiązany był do przesłania tejże apelacji do sądu I instancji. Planowana zmiana spowoduje, że sąd II instancji będzie jedynie zawiadamiać sąd I instancji o wniesieniu apelacji i żądać będzie przedstawienia akt sprawy.
Zmiana uregulowań dotyczących ponownego rozpoznawania sprawy polegać będzie na odwróceniu dotychczasowej zasady określającej skład sądu I instancji poprzez rozwiązanie, że rozpoznanie to następować będzie w tym samym składzie, co pierwotnie. W takim układzie skutki swych błędów w postaci dodatkowego nakładu pracy poniesie ten sędzia, który je popełnił – co niewątpliwie będzie motywacją do starannego prowadzenia postępowania. Postępowania zażaleniowe również mają ulec zmianie, która polegać będzie na tym, że ponowna ocena kwestii incydentalnej nie powinna co do zasady łączyć się z przeniesieniem sprawy do sądu wyższej instancji. Zasadą mają stać się zatem tzw. zażalenia poziomie, z wyłączeniem postanowień kończących postępowanie w sprawie, postanowień, które wiążą się z przeniesieniem postępowania do innego sądu oraz powodujących przerwę w toku postępowania (proj. art. 394 oraz 3941a k.p.c.). Zmianę tę należy ocenić bardzo pozytywnie, bowiem sądy wyższej instancji zostaną odciążone kwestiami o charakterze formalnym i incydentalnym, co w konsekwencji przyspieszy postępowanie.
Nowelizacja zakłada także przywrócenie odrębnego postępowania w sprawach gospodarczych. Niektóre kategorie przedsiębiorców np. prowadzących pojedyncze sklepy – od których nie można wymagać profesjonalizmu typowego dla przedsiębiorców prowadzających działalności na większą skalę – będą uprawnione do rozpoznania sprawy z pominięciem przepisów o postępowaniu gospodarczym. W konsekwencji ich sprawy rozpoznawane będą w „zwykłym” postępowaniu (proj. art. 47980 § 1). Rozszerzeniu podlegać będą sprawy rozpoznawane w postępowaniu uproszczonym. Niewielkie zmiany dotyczyć będą także postępowań nakazowych oraz upominawczych.
Istotne zmiany dotyczyć będą także właściwości sądów. Jedną z nich będzie wyłączenie stosowania przepisów o właściwości przemiennej w sprawach przeciwko konsumentom (proj. art. 31 § 2). Poszerzone zostaną podstawy właściwości przemiennej w sprawach o ochronę dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu prasy i internetu (na wzór europejskiego postępowania cywilnego będzie to sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby powoda), przeciwko instytucjom finansowym i ich następcom prawnym o roszczenia z czynności bankowych, z powództw przeciwko Skarbowi Państwa. Kilka zmian przewidzianych jest także wobec postępowania zabezpieczającego, przede wszystkim ograniczenie możliwości uzyskania zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania, bowiem dotychczasowe badania dowiodły, że jest to instrument wykorzystywany do stosowania nieuczciwej konkurencji.
Podsumowanie
Podsumowując, planowana nowelizacja zmienia dotychczasowe postępowanie w sposób bardzo istotny. Wprowadza do niego instytucje dotąd nieznane, modyfikuje wiele procedur funkcjonujących od długiego czasu. Istotny jest także fakt, że władza sędziowska dostanie bardzo duży kredyt zaufania i możliwość istotnego wpływu na przebieg postępowania. Wydaje się, że głównym celem reformy będzie przyspieszenie i usprawnienie postępowania, co należy uznać za bardzo trafną przesłankę. Projekt ogłoszony został na stronie Rządowego Centrum Legislacji w dniu 28 listopada 2017 roku. Projekt przeszedł już przez etap konsultacji publicznych, jednakże zanim zostanie on skierowany do Sejmu musi przejść jeszcze przez kilka faz, m.in. w różnych komitetach, Komisji Prawniczej oraz Radzie Ministrów. Przewidziany termin ogłoszenia ustawy nowelizującej to marzec 2018 roku. Ustawa ma wejść w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.³
¹ Link do śledzenia procesu legislacyjnego:
https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12305652
² Link do wywiadu:
http://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/1062758,reforma-kodeksu-postepowania-cywilnego-piebiak.html
³Link do projektu:
https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12305652/12474228/12474229/dokument318923.pdf