Weksel jest rodzajem papieru wartościowego, w którym wystawca weksla zobowiązuje się do spłaty określonej sumy, wskazanej w tym wekslu, wierzycielowi. Z pojęciem weksla spotkać można się często przy okazji umów kredytowych, ponieważ może on stanowić formę zabezpieczenia albo nawet spłaty kredytu.
Chociaż o wekslach każdy z pewnością słyszał, to niekoniecznie miał z nimi do czynienia. Sprawa weksli nie jest wcale tak prosta, jak mogłoby się wydawać z definicji, ponieważ rządzą się one swoimi prawami. W jaki sposób zatem posługiwać się prawidłowo wekslami w kredycie konsumenckim?
Czym jest kredyt konsumencki?
Zanim przejdziemy do kwestii stosowania weksla w kredycie konsumenckim, trzeba wyjaśnić, co właściwie prawo rozumie przez to pojęcie. Kredytem konsumenckim będzie udzielony przez kredytodawcę, w ramach prowadzonej przez niego działalności, kredyt o wartości nieprzekraczającej 255,550 zł albo równowartości tej kwoty w walucie innej niż polska. Należy przy tym zauważyć, że przepisom dotyczącym kredytów konsumenckich podlegać będą nie tylko umowy pożyczki czy umowy kredytu bankowego, ale również umowy sprzedaży ratalnej czy umowy o odroczeniu konsumentowi terminu spełnienia świadczenia pieniężnego. Za kredyt konsumencki nie będzie uważana umowa, na mocy której konsument nie jest zobowiązany spłacać oprocentowanie czy inne koszty związane z udzieleniem lub spłatą kredytu, a zatem przepisy te nie będą dotyczyć np. popularnej ostatnio sprzedaży ratalnej z oprocentowaniem 0%.
Jak wystawić weksel?
Wekslom oraz zasadom ich wystawiania poświęcona jest cała osobna ustawa – Prawo wekslowe. Weksel należy sporządzić w formie pisemnej. Dla swojej ważności wymaga również oznaczenia nazwą „weksel” oraz zawarcia w nim terminu i miejsca płatności, danych osoby zobowiązanej do uiszczenia płatności oraz osoby, na polecenie której płatność ma zostać dokonana, oraz oczywiście kwoty wraz z bezwarunkowym poleceniem jej zapłaty. Weksel musi zostać opatrzony własnoręcznym podpisem wystawcy, a także powinien zawierać informację o miejscu i dacie jego wystawienia.
Jak zatem widać, osobą zobowiązaną do spłaty weksla wcale nie musi być jego wystawca. Weksel może zobowiązywać inną osobę do spełnienia świadczenia pieniężnego. Ponadto weksel nie musi wskazywać danych osoby, na rzecz której zostaje wystawiony – tym samym staje się wekslem na okaziciela, a zatem ten, kto jest w jego posiadaniu, będzie uprawniony do otrzymania określonej kwoty od zobowiązanego.
Szczególnym przypadkiem weksla jest weksel in blanco – nie zawiera on celowo kluczowych informacji, takich jak np. wskazanie kwoty do zapłaty. Podlega on uzupełnieniu na określonych wcześniej w tzw. deklaracji wekslowej warunkach. Deklaracja wekslowa stanowi tutaj umowę, która precyzuje, kiedy i w jaki sposób należy uzupełnić weksel in blanco.
Spłacenie lub zabezpieczenie kredytu wekslem
O zasadach i warunkach zawierania umów o kredyt konsumencki dowiemy się z ustawy o kredycie konsumenckim. Znajdziemy tam również przepisy poświęcone stosowaniu w kredycie konsumenckim weksli.
Weksel lub czek konsumenta wręczony kredytodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki powinien zawierać klauzulę „nie na zlecenie” lub inną równoznaczną.
W razie przyjęcia przez kredytodawcę weksla lub czeku niezawierającego klauzuli „nie na zlecenie” i przeniesienia takiego weksla lub czeku na inną osobę, kredytodawca jest zobowiązany do naprawienia poniesionej przez konsumenta szkody przez zapłatę weksla lub czeku.
– art. 41 ustawy o kredycie konsumenckim
Najważniejszym wymogiem stawianym przez ustawę o kredycie konsumenckim jest zawarcie w wekslu, stanowiącym zabezpieczenie lub spłatę kredytu, klauzuli „nie na zlecenie”. Klauzula ta oznacza bowiem zakaz przenoszenia weksla, a więc sytuacji, w której wierzyciel wekslowy przeniósłby swoje prawo do otrzymania kwoty wskazanej w wekslu na kogoś innego. Wyłącza to zatem możliwość przeniesienia zobowiązania wekslowego i przyznaje uprawnienie ściśle określonemu podmiotowi – kredytodawcy, na rzecz którego weksel zostaje wystawiony. W razie przeniesienia posiadania weksla zabezpieczającego umowę o kredyt konsumencki przez kredytodawcę na inna osobę – odpowiada on za wynikłą stąd dla konsumenta szkodę, o czym wypowiedział się Sąd Rejonowy w Olsztynie (I C 1264/17).
Dla zabezpieczenia spłaty kredytu konsumenci najczęściej wystawiają wspomniane wcześniej weksle in blanco. Kredytodawcy, dysponując takim wekslem, są uprawnieni do ich uzupełnienia po spełnieniu zawartych w umowie z konsumentem warunków. Najczęściej nastąpi to więc wtedy, gdy konsument nie spłaci swojego zobowiązania w terminie, a kredytodawca wypowie mu w konsekwencji umowę kredytową. Na podstawie uzupełnionego wówczas weksla in blanco może dochodzić spłaty wpisanej do niego zaległej kwoty.
Czy weksel bez klauzuli „nie na zlecenie” będzie ważny?
Dlaczego tak istotne dla ochrony interesów konsumentów jest wymaganie przez ustawę o kredycie konsumenckim, by wystawiony kredytodawcy weksel zawierał klauzulę „nie na zlecenie”? Jak wcześniej zostało wspomniane, klauzula ta wyłącza możliwość przeniesienia zobowiązania wekslowego na inny podmiot przez wierzyciela. Dla konsumenta byłoby sytuacją niebezpieczną, gdyby należność z weksla wystawionego w celu zabezpieczenia umowy kredytu z określonym kredytodawcą mogła być skutecznie dochodzona przez inny podmiot, z którym nie łączył go stosunek zobowiązaniowy z umowy kredytowej. Skutkowałoby to dla konsumenta niepewnością co do tego, kto w danym momencie jest jego wierzycielem wekslowym. Stąd ustawodawca postanowił w przepisach zastrzec wyżej wymieniony wymóg.
Czy więc wystawienie takiego weksla bez ustawowo wymaganej klauzuli „nie na zlecenie” będzie powodowało automatycznie jego nieważność? Teoretycznie, biorąc pod uwagę motywy kierujące ustawodawcą, można by stwierdzić, że weksel wówczas nie powinien wywoływać skutków prawnych. A jednak wnioski płynące z przepisu art. 41 ust 2. ustawy o kredycie konsumenckim są inne. Skoro w ustawie zawarto sankcję dla kredytodawcy za przyjęcie i przeniesienie weksla bez klauzuli „nie na zlecenie”, to należy rozumieć, że weksel taki wywołuje związane z nim skutki prawne, inaczej nie istniałaby sankcja za rozporządzenie nim.
Z podobnym stanowiskiem możemy się spotkać również w orzecznictwie, gdzie takie uregulowanie kwestii weksla w kredycie konsumenckim uznawane jest wręcz za niedopatrzenie ze strony ustawodawcy. Jak wypowiedział się Sąd Rejonowy w Łomży w wyroku z 23 kwietnia 2018 roku (I C 465/18):
„Wydaje się, że brak zakazu stosowania weksli in blanco na zabezpieczenie roszczeń pożyczkodawcy w ustawie o kredycie konsumenckim to najwyraźniej niedopatrzenie ustawodawcy. Umożliwienie bowiem pożyczkodawcom wystawiania weksli będących źródłem zobowiązań abstrakcyjnych niweczy zasadniczo sens istnienia wszelkich przepisów przewidujących ochronę konsumenta. Treść art. 41 ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim nie zapewnia wystarczającej ochrony konsumentom, którzy w swej większości nie są osobami biegłymi w prawie, a zatem mieliby znaczne trudności w uzyskaniu przewidzianego w tym przepisie odszkodowania.”
Brak wprowadzenia zakazu przenoszenia weksla wystawionego w ramach kredytu konsumenckiego nie będzie zatem pozbawiać go mocy prawnej. Jeżeli dokument będzie zawierał wszelkie wymagane dla weksla elementy, o których pisaliśmy wcześniej, będzie w świetle Prawa wekslowego skuteczny. Tym niemniej przedsiębiorca, który naruszy zakaz przyjmowania i przenoszenia takiego weksla na inne podmioty, musi liczyć się z sankcjami przewidzianymi w art. 41 ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim. Oznacza to, że konsument musi znosić negatywne konsekwencje tego, że posiadacz weksla, któremu kredytodawca weksel ten wbrew przepisowi przekazał, będzie dochodził roszczenia zapłaty sumy wekslowej. Później jednak konsument będzie mógł żądać naprawienia tak poniesionej szkody przez kredytodawcę, który doprowadził do tej sytuacji. W szczególności należy to rozumieć jako zwrot konsumentowi kwoty, którą konsument musiał wcześniej przekazać posiadaczowi weksla.
Pojawia się wątpliwość, czy nie zachodzi tutaj ryzyko oszustwa dla przedsiębiorcy zawierającego umowę kredytu z konsumentem. Osoba fizyczna, zawierając umowę kredytu, może np. niezgodnie z prawdą oświadczyć, że występuje w tej czynności jako przedsiębiorca i wystawić wtedy weksel pozbawiony klauzuli „nie na zlecenie”. Później natomiast, w razie problemów ze spłatą kredytu, przedstawi się jako konsument, a za przyjęcie i przeniesienie takiego weksla przez kredytodawcę zażąda wypłaty odszkodowania. Chociaż sytuacja taka jest hipotetycznie możliwa, kredytodawcy zawsze pozostaje szansa powołania się na art. 5 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym takie działanie jak opisane powyżej stanowiłoby zwykłe nadużycie.
